Grass: A Nation´s Battle for life



Merian C. Cooper - Ernest Schoedsack - Marguerite Harrison / 80 min. / 1925 





Vita Sackville-West-en Teheranerako bidaiaria eta Hamabi egun bidai liburuak irakurtzen ari nintzela, bertan aipatzen diren lekuen berri gehiago jakin nahi eta sarean begiratu bat emanez topatu dudan pelikula da hau. Izan ere, aipatu idazleak, Hamabi eguneko errelatoan Zagros mendietako Bajtiar lurraldeetan egin zuen zeharkaldia kontatzen baitu. Bajtiar mendilerro bera da hala Vitaren kontakizunaren nola Grass: A Nation's Battle for Life (1925) pelikularen enfasi-gunea. Filma honi buruz hemen idaztearen koherentziaren inguruan une batez dilidan egon naizen arren (izan ere, zer da zinema persiarra?) segituan ekin diot teklatzeari. Ez al du ba norberak bere etxean nahi duena egiten?

Beraz, pelikula hau Vita Sckville-West-en liburuko aipamen geografikotik Merian C. Cooper, Ernest Schoedsack eta Marguerite Harrison-en kontakizuera salto eginez heldu dudala esan dut. Jatorrian alderantzizkoa izango zen eragina, inbertiturik gertatu da nirean. Ezen eta nago, pieza bakoitzaren burutze urteei eta jatorriari begiratuta, bata bestearen ondorio izan zela (Grass filma 1925ekoa da eta Vita Sacville-ren bidaia 1927koa). Hor nonbait. Ase ezineko mendebaldeko gizartearen gurpilaren bira zoro berberean, lurraldeak eta kulturak kontsumo formatu desberdinetara murriztu zituen errotarrian ehotu ziren. Kolonizazio berantiarraren testuinguruan, abentura eta deskubrimendu gosez zedarritu gabeko lurraldeak zeharkatu nahi izan zituzten aristokraten gurariak ziren horiek, diplomatiko, filantropo, erromantiko, bildumagile, botaniko, militar etabarren emaitzetarik bi ditugu hauek. Gizon zuriak sekula zapaldu gabeko lurraldeetara iristearen bulkada kolonizatzaileari jarraituz eginiko bidaiak eta errelato beharrak. Ezinezkoa gertatzen da Vita-k Grass filmeko egileen ibilbidearen berri izan zuenik ez imaginatzea. Ez ote ziren erromantiko eta abenturazale gehiago izan aitzindarien pausoak errepikatu nahi izan zituztenak? eta ez ote gara geu ere, inoiz, baieztapen behar tentelek eraginda, leku beretik berriro igaroko? Izan ere, erroturik dugu ezagutza modu anplifikatu eta biderkatua... baina nolako irudi ederrak eta nolako kontakizun hunkigarriak pelikulakoak!

Grass: A Nation's Battle for Life filmaren egileek egungo Turkiatik hasi eta Arabiar (egungo Iraq) lurraldeeak igaroz Persiarantz egiten duten ibilaldia kontatzen dute. Lehen herrialde horietako zenbait pasadizo erakusten zaizkigun arren Bajtiar tribu nomada baten ibilaldia edo trashumantzia erretratatzen du filmak hobekien. Dirudienez, hori izan zen pelikularen lehen helburua: udaberriaren etorrerarekin, berrogeita hamar mila pertsonek miloi erdi abererekin egiten zuten leku aldaketa erregistratzea, larre berriak bilatzekotan urtero egiten zuten hilabete pasatxoko ibilaldian bidelagun izanez. Ahwaz-etik Isfahan-erako migraziotik Karun ibaiaren zeharkaldia eta Zard mendiaren gainditzea dramatizatuko dute gehien. Dokumental antropologikoaren aintzindaritza atxekitzen zaio pelikulari eta Merian C.Cooper-en ideia bat izan zen (Nanook ikusi ondoren C.Cooper-en kazkarra berotuta imaginatzen duenari ez zaio tantorik falta).

C.Cooper, Sobietarren kontra hegazkin piloto jardun zuen ofizial, abenturazale, zinegile eta gidoigilea izan zen. Grass, bere lehen filma izan zen arren, ostera King Kong (1933) bezalako pelikula arrakastatsuak egin zituen, bai eta bidean geratu ziren beste batzuk ere. Esaterako, Grass pelikula bera 1947.urtean errepikatzeko proiektua abiatu zuen, baina ingurua iada domestikatua izan zela jakin zuenean (zenbait trenbide eta zubi eraikiak izan zirela jakin zuen) bertan behera utzi zuen proiektua. Noski, progresuaren gezi-mutur ezin birritan izan eta lurralde hartako azpiegitura berriak pelikulan azaltzeak bere ikuspegi erromantiko eta epikoa izorratuko zuketela eritzi eta egitasmoa alboratu zuen. Bortxaren subjektua zein den, horra burututako filmaren eta burutu gabeko filmaren koxka, bietan berbera.


Sakonean, badakit gizon zuria sekulan izan ez den lekuan egotea irrikatzen dudala, ezaguna den edozein lekutik urrun. Mundua txikiegia da, mapa gehiegi trazatu dira eta zinema dinamikoegia da.
Vita Sackville-West

Edonola ere, egilearen bizitzaz idatzita dauden kontuak irakurtzen hasita, pertsonaia interesgarria gertatzen da Cooper delako hau. Esan gabe doa, Cooper-ek Grass  pelikula filmatzeko W.Herzog-en Fitzcarraldo filmatzeko punteria berbera izan zuela.




Marmoulak مارمولک



Sugandila


Kamal Tabrizi / 115 min. / 2004



Honakoa, hainbeste gustatzen zaigun hitz jolasen mundutik datorkigun izenburua da. Marmoulak sugandila esan nahi du eta bere barnean du moula hitza, apez esan nahi duena. Izan ere, pelikula honetan, Marmoulak ezizeneko lapur baten balentriak kontatzen baitzaizkigu. Marmoulaken balentriarik behinena, gartzelatik ihes egiteko baliatzen duen metodoa izango da. Kartzelan egingo duen zauri baten ondorioz, hospitaleratua izan delarik, egoitza berean aurkituko duen moula baten harropak harrapatu eta mozorraturik ekingo dio ihesari. Moulaz jantzita, doan tokira doala, jendeak atentzioa, errespetua eta adeitasuna adieraziko dizkiola konturatuko da. Erlijio deritzan hortaz deus ez dakien honek, egoeraren aurrean erantzun beharrean, doktrina propioa asmatuko du eta ezarian, fededun saldoa izanen du atzetik, gogoz. Guzti hau, Irango mugatik gertu dagoen herrixka batean gertatuko da, Marmoulakek hasieratik duen helburua Irandik ihes egitea izango baita. Gainontzeko guztia tramitea izanik, filma, zeharkako ikuspegi eta jokabideetaz ari zaigula esan dezakegu. Jitoan, istripuz, nahigabe, errorez... errari gabiltzala kausitzen baitugu bilatzen duguna, pelikulako pertsonaiaren kasuan, askatasuna dena. Gauzak horrela, ez da kasualitatea izango, forma eta egiturari dagokiola, pelikulak "irten nahi" batez hitz egitea. Hersten duen gartzelatik lehenengo, gorpuzten duen pertsonaietik geroago eta jarraika duen estatutik geroago, irteteko nahi bat erakusten digu pelikulak. Baina, arreta desbideratu eta gauden lekua bera kanpotasun bilakatzeko aukerak dituela antzematera iristen gara. Seguruenik, hor zehar, filmari buruzko iruzkinak irakurri eta erlijioaren fundamentalismoari buruzko kritika egiten duen pelikula bat dela irakurriko dugu. Baina, eta kontrakoa denik esan gabe, zeharka jardutearen ondorioak aldarrikatzen dituen filma bat dela pentsatu nahi dut nik. Begiratu bestela, pelikulako azken irudiari: ikusleari bizkarra ematen dion jende saldoa, planotik kanpo dagoenari begira... alferrik da zinema persiarraren errefinamenduaren kotak topografiatzen saiatzea.





Ebidentziaren jazarpenaren kontra, irudiaren ertzak kamusten dira pelikulan. Lehen irudietan bertan, filmaren indarra irudiaren sinisgarritasunean baino, istorioaren zartakoan egonen dela deklaratzen da. Izan ere, filmaren hasierako eskena grabatu ahal izateko baliatu den trikimailua begien bistan uzten baitugu zuzendariak (utzikeria? ez jauna), bukaeran, ahotsa ez besterik baliatzen duen bitartean.


- ezin da jendea zerura behartu, gogotik bultzata bestaldera erororiko baita, infernura.

- jainkoa gizabidearen dudarik astunena, ontasunaren dudarik astunena, laguntasunaren, barkamenaren dudarik astunena da.


***adierazgarria da filma hontena ere, protagonistak ate joka lagunaren bila egiten duen ibilera. non da lagunaren etxea?-n al gaude etengabe? 

 
 

Dash Akol داش اکل

Dash Akol

Masud Kimiai / 95 min. / 1971


 

Badira, bakardadean, arima jaten duten lepraren gisako zauriak. Inori kontatu ezin zaizkion gaitzak dira. Jende orok ezohiko istripuen artean kokatzen ditu. Inork, inoiz, ahoz zein idatziz, deskribitzen baditu, kontzeptu ezagunak baiesten eta onartzen dituen jendeak bere errelatoa irrifarre ironikoz jasotzeko saiakera egiten du. Izan ere, gizonak ez du halako plagarentzako konponbiderik aurkitu. Ardoak bermatzen duen ahanztura eta droga eta estupefazienteen bitartez eskuratzen den logura artifiziala dira sendabide eraginkor bakarrak. Baina tamalez, euren efektuak iragankorrak dira: oinazea ez da betiko lasatzen eta beti itzultzen da, hareagoturik.
HONTZ ITSUA, Sadeq Hedayat

  
Dash Akol, ikusi dudan zuzendari honen lehen filma da eta filmografi oparoa duela irakurri dudanez, bere estiloari buruzko gauza handirik ez naiz esatera hausartuko. Edonola ere, pelikulari begiratu eta zinemaren lengoaiarekin esperimentatzeko hainbat saiakera nabarmentzen dira. Sarrerako eskenako koloreen inbertsioa, arkitektura azpimarratzeko plano hurrunen nahiz pikatuen erabilera, argiztapenak, kameraren zenbait mugimendu eta geldiune... Pertsonaiak arkitekturaren laguntzaz enkoadratzeko modua deigarria da. Bide honetatik, Non da lagunaren etxea? eta Kelid filmetan ateetaz egin nuen aipamenarekin lotura bat agertzen da (errebisiorako utziko dugu, halaber).


(Shiraz-eko?) Arkitekturaren erretratu bat pelikulan txertatzeak, kultura bati loturiko nortasun eta jokabide baten pertsonifikazioan oinarriturik egoteak eta hauen inguruko ohiturak eta usadioak hain presente egoteak, tarteka, filmaren ikustaldia nekeza egiten dute. Hori da, bederen, nik sentitu dudana ipuina irakurri eta. Istorio idatziak indarra galtzen duela alegia (1), berau hain borobila izanik, pelikulan deformatzen delarik. Hala ere, zernolako bertsiori eskatu behar zaion koherentzia izan badu, eta gutxinaka, idatzizko kontakizunaren oroimena alboratu eta pelikularekin gozatzen hasten zara. Zuzendariak, istorioaren hariari jarraitzen badio ere, istorioa eraldatzen du, eta alteratu. Era berean, alterazio eta itzulpen horietan sortzen diren elementuak identifikatu eta esplotatzen ditu. Eta istorioa kontatzeko zuzendariak eraiki duen artefaktuan koherentzia bat antzematen hasten zara. Ildo horretatik, gure begietan zaplada ederrak dira uretan zipriztintzen ari diren txorien azken irudiak. Halako analogia eta erabakiekin, pelikulak azkenean komentzitzen eta kolpatzen zaitu (2).

Antzeko zerbait gertatzen da istorioko protagonista interpretatzen duen aktorearen adierazpenarekin: hasieran, jartzen dituen ume-kasketa aurpegiek ikusleari pelikulan sartzea oztopatzen diote, baina geroago, gaineztaturik dagoen gizon horrekin enpatizatzen hasten zara, harena benetan sufrikarioa dela sentituz eta sinestuz. Izan ere, gizontasunaren eta gizabidearen gaiak lantzen ditu pelikulak. Dash Akol javanmardi-a da (caballeroso), mardonegi-a du (gizonaren ezaugarri eta koalitateetaz suposatzen dena), persiar kulturako caballero-a, gentleman-a da. -esan gabe doa, garai bateko aktore mitikoa dela Behrouz Vossoughi.

Dash Akolek bere burua gizon bakarti eta asketzat du, nahiz eta duintasuaren, nobleziaren eta gizontasunaren formetan harrapaturik dagoen. Dash Akolek ere eskutik hartzen ditu auzoaren ordena eta legea bermatzeko zereginak, eta errespetatua bezain ikaragarria da. Baina, kanpo-faktore baten ondorioz eta tradizioaren betebeharrarekiko konpromiso estuan, bere irudi publikoa eraldatu beharrean aurkituko da. Eraldaketa honek, basa bizitzatik etxe bizitzarako aldaketa egitea ekarriko dio (otsoa zakur bihurtu dela aipatuko da pelikulan), bai eta galbide psikologikora eta aztoramendu emozionalera eraman ere. Dash Akol, bereganatu ezin dezakeen emakumeaz maitemindurik, behera etorriko da eta keinu duin bat eginez utziko dio bizitzari joaten. Maitasunak, minak eta eromenak eskutik helduta, odola, negarra eta ardoa batera ekartzen dituen erreka bisitatuko dute (3).


Beraz, Shirazen kokaturik dagoen Dash Akol izeneko pertsonaiaren tragedia kontatuko du filmak. Irango hego-mendebaldeko herria da Shiraz, Fars-eko probintziaren hiriburua, XVIII. mendean Persiako kapitala izandakoa. Kultura baten ondarea eta usadioak erakutsiz eraikitzen da pelikula: jantziak, baloreak, hiriko espazioak, zurkhanea... garaiko bizimodua ezagutzeko tresna ederra bihurtzen delarik





Dash Akol pelikula, Sadeq Hedayat-en izen bereko ipuinean oinarriturik dago (Bizirik lurperatua ipuin-liburuan argitaratua izan zen hau, 1930. urtean). Sadeq Hedayat, Kafka iraniarra esan izan zaion idazlea, 1903an Teheranen jaio eta 1951an Parisen hil zen, buruaz beste eginik. Hainbat ikasketa hasi eta utzi zituen, bai eta hainbat herrialdeetara iritsi eta atzera aldegin ere. Mendebaldeko literatura eta Irango folklorea ikasi eta hainbat obra publikatu zituen. Kritikoa izan zen bere herrialdeko erregetza eta apaizeriarekin. Gazte hil zen, bere istorioetako pertsonaiak bezala hil ere.


(1) eskerrak hemen Javier Hernandezi ipuinaren itzulpen argitaragabea irakurktzen utzi izanagatik.
(2) kaiolatutako txoriaren irudiari buruzko aipamen bat egin beharrean naiz: poesia persiarrean, kaiolatutako txoriak subjektuaren arima irudikatzen du. Keliden azaldu zen, Dash Akolen azaldu da eta nago, datozen pelikuletan ere errepikatuko dela. Egiteke geratzen da beraz, gaiari buruzko iruzkin sakonagoa.
(3) aipatzekoa hemen, leili o mashrun-en ipuina