Ilunpean gaude. Ate-leiho bat zabalduko da eta bertatik
sartuko dira, batera, argia eta gidaria. Gela ahur eta zirkularrean dagoen ibilgailu
bat argituko dute. Begiraleku bat da, zinetikoa. Gidariak bere arropak atondu, motorra
piztu eta biraka jarriko du gailua. Makhmalbafek, hasiera hasieratik makinaren
barnean paratuko gaitu. Pelikularen irekiera-plano zoragarri horrekin ikuskizunaren
leku-biribila den espazio zinetikoan sartuko gaitu. Barruan gaude hastapenetik,
ikuskizunari buruz ari zaigu, mugimenduari buruz. (1)
Hortik aurrerakoa, gako dramatiko bat
txertatuz, garatzen duen zaldiko-maldikoa da (2). Pelikulan emaztea larriki
gaiso duen gizon afgandar baten ataka erakusten zaigu. Nasimek (izan ere, horrela
deitzen da protagonista, zeinaren izenak brisa
esan nahi duen) ospitalea eta sendagaiak pagatzeko dirurik ez duenez apustu
zoro batean sarturik aurkituko du bere burua: zazpi egunez, tai gabe, bizikleta
gainean pedalei eragiten jardun beharko du. Ekitaldia, hala ere, ez da luzeran
jazoko. Esan nahi baita, apostua ez dela bizikleta hartu eta euklidearki
aurrera eginez, urrunerantz, irteera puntutik helmuga puntura arteko distantzia
handituz gertatuko. Alderantziz, zirkularki gertatuko da, kontzentrikoki,
ardatz berberaren baitan giraka eta biraka. Bobina bat bezala, inguru magnetiko
bat sortuko du bere baitan eta norantza zentrifugo eta zentripetoan datozen eta
doazen gertakariek arriskuan jarri eta elikatuko dute istorioa. Inguruan
bilduko zaio jendetza. Karrusel moduan garatzen da ikuskizuna; eta maisuki txertatuko
da musika, abesti errepikakor eta bertsioneatua distortsionatuz, tolestuz,
trantze egoera bat eta bere gora-beherak adieraziz.
Soinuarekin loturan, zinez gustatu zait, Nasim
eta bere semea Buzkashi Jaialdian daudeneko pelikularen muntaia. Batzuetan
nabarmen, beste batzuetan sotilago, ikusizko eta entzunezko nahasketa
esanguratsuak jazotzen dira hemen. Nola Nasimek bere buruaz beste egitera doan
agurea ikusten duenean botatzen dituen oihuak zaldien irrintziekin nahasten
diren (Gaav filman -1969- al gaude?) eta
nola muntatzen diren, buruaz beste egiten saiatu den agurea lintxatzen dutenean
(gero Nasim bera izango da suizida), Buzkashi jokora egiten diren irudien
joan-etorriak (3). Basakeria eta bortizkeria zeinuok pelikula zeharkatzen dute.
Izan ere, Nasim eta bere semea, Buzkashi Jaialdira lana aurkitzeko asmotan
joanak baitira. Bertan anuntziatzen dira etorkin afgandarrentzako lan eskeintza
eskasak. Ildo horretatik, pelikulak, Iranera joandako afgandarren bizi eta lan
baldintzen salaketa esplizitoaren kutsua du, Nasimen kasua, bere burua
ikuskizunera entregatu behar izan duen gizon etsitu batena bezala erakutsiz. Salaketak
eta dramak, hala ere, ez dute filma gobernatzen. Pelikulak ukitu aldrebes bat
ere izan badu, kolore, tipografia, idazkera anlosaxoitu, istoriako bidezidor
eta atrezzo bitxien bitartez lortua. Amaieran gailentzen den giro epikoak,
bestalde, zapore xelebreaz uzten zaitu.
Edonola ere, zirkulazioaren edo zirkoaren
kontua pelikularen muina izango da eta hortik etorriko dira, pentsatzen dut, giro
eta izaera hori sortzeko zuzendariak baliatzen dituen elementu, tresna eta
teknikak: ijitoen presentzia (gogoratu euskarazko ijito hitzak, “jitoa”rekin edo “jitoan ibiltzea”rekin duen antzekotasuna, baita ere, komunitate
honen ikurrinean gurpil bat ageri dela), houzh-aren
inguruan bueltaka ibiltzea (Irango etxe-patioetako edo plazetako uraska da houzh-a, Gaav pelikularen postean aipatu nuen eta
Dash Akol pelikulan ere halakoak ageri dira),
aitzurtzen duten zuloko lurra erauzteko errota-gurpila eta zuloaren plano
kontrapikatuak (J.Medemen Vacas filmarekin nola ez uztartu...), lehenago
aipatutako Divaare Marg ikuskizuna,
moto-krosa...
Esan gabe doa, Makhmalbafek errodajean baliatu
dituen kamera eta kameralarientzako tramankuluak erakusteko irrikari uko egin
nahi ez diola dirudiela, eta gainera, horretarako bidea filmean inmanentea
dela. Modu honetan, pelikula amaiaeran burutzen duen perpektiba-bira, jauzi
erradikal bat izan gabe, aski disimulaturik gelditzen da. Katarsi egoeran,
ospakizun betean, denak bira egiten du (J.Tati-ren Playtimen -1967- gaude?), kamera nagusiak ere bai, eta zinetikaren
indarrak gaina hartu duelarik, txirrindularia ere ezin da geratu. Pelikulako
espektakuloa zinemaren espektakuloarekin batzen da, bobinaren birak
bizikletarekin...
Badirudi, Nasimen semeak neskatila ijituari sagar bat oparitzen dioneko eskenak Sadegh Hedayat-en Lāle izeneko ipuinarekin (Idi-bihotza edo Tulipana) zerikusia izan dezakeela. Lāle ipuinean, Jodadad izeneko gizon baten ezinezko maitemina kondatzen da. Jodadad, bera baino gazteagoa den neskatila ijituarekin maitemindu egingo da. Bere izena ez dakienez, Lāle deituko du (Lāl deituko du lehenengo -mutu esan nahi du-, Lālu geroago -mututxo- eta Lāle azkenik -Idi-bihotz-). Galdua den neskatila hori lau urtez zaindu eta maitatuko du. Baina halako batean, ijitu karabana bat agertu egingo da eta honeki batera, neskatilaren ama (bere ama, pelikulako neskatila ijituarena bezala, kiromantea da). Ipuinean ere, agurraren orduan, neskatila ijituak sagar gorri bat jaten du. (4)
Bizarginaren figurarekin ere bada zerbait. Pelikulan, bizarginaren ispiluaren erreflexuan gertatzen dira tramako txikizkako guztiak. Azterketarako geratzen da, kultura pertsiarrean bizarginaren figura. Baina, kontatu didatenez, bizartegia soziabilitate handiko lekua zen. Itxarote egoeran hitz-aspertua aise sortzen zen eta auzoko berrien eguneratzeari bezala, tratuei bide ematen zitzaion. Gure ileapaindegietako kotileo eta hizkimizkia bezalakoa, baina gizon formatuan.
(1)
Leku hau Divaare Marg bat da (heriotzaren pareta دیوار مرگ),
Irango ohiko ikuskizun bat omen den hori, lepo altuko eta eltze formako egurrezko
egitura estu eta biribilduetan gertatzen da. Barruan den motozaleak (kotxezaleak
ere ikusi ditut sareko zenbait bideotan) egitura zirkularrean biraka hasi eta
abiadurarekin grabitatea nola desafiatzen duen ikus dezake publikoak,
goikaldeko ertzetatik behera begira.
(2) Zaldiko-maldikoa edo karrusela jatorri
militarreko tresna bat da. Zaldunen eta zaldien entrenamendurako asmatu zen
makina bat izan omen zen. Karrusel hitzaren jatorrizko esanahaia
“bataila-txikia” edo “gerra-jolasa” omen da. Kasu, hau ez da pelikulan ageri
den zaldien martxa bakarra.
(3) Ez dezagun joko hau Poloarekin nahastu (Poloa, jatorrian, chougan izeneko jokoa da چوگان). Buzkashia (بزکشی), Oxus
edo Āmudaryā izeneko ibaiaren inguruan sortu zen Afganistango kirol nazionala
da. Zaldi heziketa tradizio handiko eremuak izanagatik, leiharekin eta
norgehiagokarekin lotura zuzena zuen eta duen jokoa da. Dirudienez, buru eta
apatx gabeko ahuntz gorpu bat markatutako leku batzuetara eramateko burrukatzen
diren bi zaldun talderen arteko norgehiagoka da Buzkashia eta zaldiak gudarako
baliatzen ziren garaietan garatu zen hor nonbait.
(4) Ipuina, Xabier Hernandezen eskutik ezagutu dut, argitaratu gabeko bere itzulpenetik.
No hay comentarios:
Publicar un comentario