Bāisikelrān بایسیکل ران

Txirrindularia

Mohsen Makhmalbaf / 95 min. / 1987






Ilunpean gaude. Ate-leiho bat zabalduko da eta bertatik sartuko dira, batera, argia eta gidaria. Gela ahur eta zirkularrean dagoen ibilgailu bat argituko dute. Begiraleku bat da, zinetikoa. Gidariak bere arropak atondu, motorra piztu eta biraka jarriko du gailua. Makhmalbafek, hasiera hasieratik makinaren barnean paratuko gaitu. Pelikularen irekiera-plano zoragarri horrekin ikuskizunaren leku-biribila den espazio zinetikoan sartuko gaitu. Barruan gaude hastapenetik, ikuskizunari buruz ari zaigu, mugimenduari buruz. (1)

Hortik aurrerakoa, gako dramatiko bat txertatuz, garatzen duen zaldiko-maldikoa da (2). Pelikulan emaztea larriki gaiso duen gizon afgandar baten ataka erakusten zaigu. Nasimek (izan ere, horrela deitzen da protagonista, zeinaren izenak brisa esan nahi duen) ospitalea eta sendagaiak pagatzeko dirurik ez duenez apustu zoro batean sarturik aurkituko du bere burua: zazpi egunez, tai gabe, bizikleta gainean pedalei eragiten jardun beharko du. Ekitaldia, hala ere, ez da luzeran jazoko. Esan nahi baita, apostua ez dela bizikleta hartu eta euklidearki aurrera eginez, urrunerantz, irteera puntutik helmuga puntura arteko distantzia handituz gertatuko. Alderantziz, zirkularki gertatuko da, kontzentrikoki, ardatz berberaren baitan giraka eta biraka. Bobina bat bezala, inguru magnetiko bat sortuko du bere baitan eta norantza zentrifugo eta zentripetoan datozen eta doazen gertakariek arriskuan jarri eta elikatuko dute istorioa. Inguruan bilduko zaio jendetza. Karrusel moduan garatzen da ikuskizuna; eta maisuki txertatuko da musika, abesti errepikakor eta bertsioneatua distortsionatuz, tolestuz, trantze egoera bat eta bere gora-beherak adieraziz.

Soinuarekin loturan, zinez gustatu zait, Nasim eta bere semea Buzkashi Jaialdian daudeneko pelikularen muntaia. Batzuetan nabarmen, beste batzuetan sotilago, ikusizko eta entzunezko nahasketa esanguratsuak jazotzen dira hemen. Nola Nasimek bere buruaz beste egitera doan agurea ikusten duenean botatzen dituen oihuak zaldien irrintziekin nahasten diren (Gaav filman -1969- al gaude?) eta nola muntatzen diren, buruaz beste egiten saiatu den agurea lintxatzen dutenean (gero Nasim bera izango da suizida), Buzkashi jokora egiten diren irudien joan-etorriak (3). Basakeria eta bortizkeria zeinuok pelikula zeharkatzen dute. Izan ere, Nasim eta bere semea, Buzkashi Jaialdira lana aurkitzeko asmotan joanak baitira. Bertan anuntziatzen dira etorkin afgandarrentzako lan eskeintza eskasak. Ildo horretatik, pelikulak, Iranera joandako afgandarren bizi eta lan baldintzen salaketa esplizitoaren kutsua du, Nasimen kasua, bere burua ikuskizunera entregatu behar izan duen gizon etsitu batena bezala erakutsiz. Salaketak eta dramak, hala ere, ez dute filma gobernatzen. Pelikulak ukitu aldrebes bat ere izan badu, kolore, tipografia, idazkera anlosaxoitu, istoriako bidezidor eta atrezzo bitxien bitartez lortua. Amaieran gailentzen den giro epikoak, bestalde, zapore xelebreaz uzten zaitu.

Edonola ere, zirkulazioaren edo zirkoaren kontua pelikularen muina izango da eta hortik etorriko dira, pentsatzen dut, giro eta izaera hori sortzeko zuzendariak baliatzen dituen elementu, tresna eta teknikak: ijitoen presentzia (gogoratu euskarazko ijito hitzak, “jitoa”rekin edo “jitoan ibiltzea”rekin duen antzekotasuna, baita ere, komunitate honen ikurrinean gurpil bat ageri dela), houzh-aren inguruan bueltaka ibiltzea (Irango etxe-patioetako edo plazetako uraska da houzh-a, Gaav pelikularen postean aipatu nuen eta Dash Akol pelikulan ere halakoak ageri dira), aitzurtzen duten zuloko lurra erauzteko errota-gurpila eta zuloaren plano kontrapikatuak (J.Medemen Vacas filmarekin nola ez uztartu...), lehenago aipatutako Divaare Marg ikuskizuna, moto-krosa...

Esan gabe doa, Makhmalbafek errodajean baliatu dituen kamera eta kameralarientzako tramankuluak erakusteko irrikari uko egin nahi ez diola dirudiela, eta gainera, horretarako bidea filmean inmanentea dela. Modu honetan, pelikula amaiaeran burutzen duen perpektiba-bira, jauzi erradikal bat izan gabe, aski disimulaturik gelditzen da. Katarsi egoeran, ospakizun betean, denak bira egiten du (J.Tati-ren Playtimen -1967- gaude?), kamera nagusiak ere bai, eta zinetikaren indarrak gaina hartu duelarik, txirrindularia ere ezin da geratu. Pelikulako espektakuloa zinemaren espektakuloarekin batzen da, bobinaren birak bizikletarekin...




Badirudi, Nasimen semeak neskatila ijituari sagar bat oparitzen dioneko eskenak Sadegh Hedayat-en Lāle izeneko ipuinarekin (Idi-bihotza edo Tulipana) zerikusia izan dezakeela. Lāle ipuinean, Jodadad izeneko gizon baten ezinezko maitemina kondatzen da. Jodadad, bera baino gazteagoa den neskatila ijituarekin maitemindu egingo da. Bere izena ez dakienez, Lāle deituko du (Lāl deituko du lehenengo -mutu esan nahi du-, Lālu geroago -mututxo- eta Lāle azkenik -Idi-bihotz-). Galdua den neskatila hori lau urtez zaindu eta maitatuko du. Baina halako batean, ijitu karabana bat agertu egingo da eta honeki batera, neskatilaren ama (bere ama, pelikulako neskatila ijituarena bezala, kiromantea da). Ipuinean ere, agurraren orduan, neskatila ijituak sagar gorri bat jaten du. (4)




Bizarginaren figurarekin ere bada zerbait. Pelikulan, bizarginaren ispiluaren erreflexuan gertatzen dira tramako txikizkako guztiak. Azterketarako geratzen da, kultura pertsiarrean bizarginaren figura. Baina, kontatu didatenez, bizartegia soziabilitate handiko lekua zen. Itxarote egoeran hitz-aspertua aise sortzen zen eta auzoko berrien eguneratzeari bezala, tratuei bide ematen zitzaion. Gure ileapaindegietako kotileo eta hizkimizkia bezalakoa, baina gizon formatuan.







(1) Leku hau Divaare Marg bat da (heriotzaren pareta دیوار مرگ), Irango ohiko ikuskizun bat omen den hori, lepo altuko eta eltze formako egurrezko egitura estu eta biribilduetan gertatzen da. Barruan den motozaleak (kotxezaleak ere ikusi ditut sareko zenbait bideotan) egitura zirkularrean biraka hasi eta abiadurarekin grabitatea nola desafiatzen duen ikus dezake publikoak, goikaldeko ertzetatik behera begira.
(2) Zaldiko-maldikoa edo karrusela jatorri militarreko tresna bat da. Zaldunen eta zaldien entrenamendurako asmatu zen makina bat izan omen zen. Karrusel hitzaren jatorrizko esanahaia “bataila-txikia” edo “gerra-jolasa” omen da. Kasu, hau ez da pelikulan ageri den zaldien martxa bakarra.
(3) Ez dezagun joko hau Poloarekin nahastu (Poloa, jatorrian, chougan izeneko jokoa da چوگان). Buzkashia (بزکشی), Oxus edo Āmudaryā izeneko ibaiaren inguruan sortu zen Afganistango kirol nazionala da. Zaldi heziketa tradizio handiko eremuak izanagatik, leiharekin eta norgehiagokarekin lotura zuzena zuen eta duen jokoa da. Dirudienez, buru eta apatx gabeko ahuntz gorpu bat markatutako leku batzuetara eramateko burrukatzen diren bi zaldun talderen arteko norgehiagoka da Buzkashia eta zaldiak gudarako baliatzen ziren garaietan garatu zen hor nonbait.
(4) Ipuina, Xabier Hernandezen eskutik ezagutu dut, argitaratu gabeko bere itzulpenetik.




No hay comentarios:

Publicar un comentario